Wat u gemist heeft

‘Wie zijn wij?' Mariken Heitman over oorsprong en identiteit.

Op 28 november spreekt Mariken Heitman, winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2022, over de thema's van haar roman Wormmaan.

Wormmaan is en doet verslag van een dubbele zoektocht – van mensheid en individu – naar oorsprong, identiteit en betekenis. ‘Wormmaan is een ontroerende zoektocht inwaarts waarin dwergolifanten, erwten en de wording van een mens samenkomen.’

Er zal volop gelegenheid zijn met de auteur in gesprek te gaan.

Mariken Heitman (1983) studeerde biologie in Utrecht en was als tuinder en docent werkzaam in de biologische groenteteelt. In 2019 verscheen haar bejubelde roman De wateraap, die onder andere genomineerd werd voor de Jan Wolkers Prijs. Haar tweede roman, Wormmaan, getuigt volgens de jury van de Libris Literatuur Prijs van ‘een groot intellect, psychologisch inzicht en literair meesterschap’. Sinds kort heeft Mariken Heitman een eigen rubriek in het boekenprogramma Brommer op zee, over ‘de tuin en schrijven en wat al niet meer’.

Bert van den Berg maakte samen met zijn collega Hugo Koning een mooi boek met vlotte vertalingen van een tiental verhalen die Plato vertelt om zijn ideeën voor de lezer te verhelderen. Begeleidende essays laten zien waarom Plato deze beeldende taal nodig had, waarom ze tot op de dag van vandaag intrigeren, en plaatsen ze in hun historische context.

Op 3 oktober was Bert van den Berg (docent aan de Rijksuniversiteit Leiden) te gast in het filosofisch café van de Stichting Tertulia. Dat leverde een boeiende lezing en een geanimeerd gesprek op. Over het verdwenen Atlantis - waar veel naar gezocht is, en dat door velen ook zogenaamd gevonden is, maar dat toch gewoon aan de rijke fantasie van Plato is ontsproten om imperialisme aan de kaak te stellen. Over de mythe van de grot. Over het verhaal van de wagenmenner met het witte en het zwarte paard ter illustratie van het idee van de driedeling van de ziel. Over het verhaal van de machtige bolmensen die door Zeus in tweeën werden gekliefd “zoals ze lijsterbessen doorsnijden om ze in te maken, of zoals ze met een haar eieren doorsnijden” (over verliefdheid; aan de orde in rechtszaken in de V.S rond homoseksualiteit – voor Plato een natuurlijke optie).

En over het verhaal over de uitvinding van het schrift in het oude Egypte. Plato leefde in het Griekenland waarin de orale cultuur definitief op de achtergrond raakte ten opzichte van de cultuur van het schrift. Hij stelt via zijn verhaal over de Egyptische godheden Theuth (“top-techneut”) en Thamos de voor en nadelen van het schrift aan de orde als pharmakon (Grieks voor zowel ‘geneesmiddel’ als ‘gif’). Duidelijk is dat Plato zelf de mogelijkheden ervan ten volle heeft uitgebuit door voor zijn geschriften de vorm van de dialoog te kiezen (Socrates in gesprek met …). Onze tijd kent een vergelijkbare overgang – naar een digitale cultuur. Plato stimuleert ons daarop te reflecteren en onze afwegingen te maken.

En tenslotte was er nog een overkoepelend thema: denken in beelden. Waarom we niet zonder beelden en verhalen kunnen en wat de risico’s van het denken in beelden zijn. Zo heeft het beeld van de menselijke hersenen als computer ons een veel te rationalistisch mensbeeld gegeven. Economen zijn decennia in hun modellen en voorspellingen uitgegaan van een constructie, de homo economicus, de rekenende mens – en dan raar staan te kijken dat je voorspellingen niet uitkomen.

Achteraf bezien hebben we het dus, geïnspireerd door Bert van den Berg en zijn Plato, over heel veel zaken gehad. Food for thought. Als ik weer eens via Teut naar De nieuwe Graanschuur fiets, zal ik ook aan Theuth denken, met alle gevolgen van dien.

(O.Z.)

De mens is eigenlijk niet gemaakt om abstract te denken. Plato wist dat als geen ander. Hoewel zijn filosofie mede geïnspireerd is door de abstracte manier van redeneren van wiskundigen, wisselt hij in zijn dialogen strikt logische argumenten af met mythen van eigen hand. Die verhalen hebben een duidelijke functie binnen de context van Plato’s eigen werk, maar zijn al snel ook een eigen leven gaan leiden. Ze zijn door de eeuwen heen food for thought gebleken, zij het niet per se op de manier die Plato bedoeld had. In een recent boek, De Mythen van Plato. Verhalen voor alle tijden, hebben Bert van den Berg en zijn collega Hugo Koning de mythen van Plato opnieuw naar het Nederlands vertaald en in begeleidende essays laten zien hoe Plato’s mythen steeds weer de filosofische verbeelding hebben geprikkeld.

In zijn voordracht is Bert ingaan op de functie die de mythe binnen het werk van Plato heeft, maar ook op de manier waarop Plato’s mythen als denkinstrumenten zijn gebruikt door latere generaties. Centraal thema is de relatie tussen denken en beelden: waarom we niet zonder beelden en verhalen kunnen, wat de risico’s van het beeldend denken zijn, en waarom juist de mythen van Plato steeds weer tot zelf denken uitnodigen.

Bert van den Berg doceert Griekse en Romeinse filosofie aan de Universiteit Leiden. In zijn onderzoek houdt hij zich met name bezig met de platoonse traditie. Zo heeft hij onder meer gepubliceerd over de relatie tussen filosofie, poëzie en religie in het Neoplatonisme (The Hymns of Proclus, 2001), over antieke opvattingen over taal (Proclus’ Commentary on the Cratylus in Context, 2008). Op dit moment werkt hij vooral aan het thema ethiek en morele educatie: hoe we volgens de antieke filosofen betere mensen kunnen worden.

Het zojuist verschenen boek De Mythen van Plato, Verhalen voor alle tijden van Bert van den Berg en Hugo Koning is uitvoerig aan bod gekomen tijdens de lezing.

Alle mythen van Plato (plus de grotvergelijking) in een frisse nieuwe Nederlandse vertaling met inleiding en essays waarin we laten zien dat de mythen van Plato steeds weer gebruikt worden om na te denken over eigentijdse thema’s, van de betekenis van het internet tot aan bijna-doodervaringen en van de liefde tot aan eco-filosofie.

De recensie van de Volkskrant: 'een prikkelende beschouwing'.

Menselijk leven is leven in relaties, en deze relaties hebben een zeker ethisch gewicht. We zijn als mens niet alleen geroepen op voor onszelf te zorgen, en op onze eigen ontwikkeling te letten, maar we hebben ook de opdracht voor anderen te zorgen en op te komen voor hun recht. Hoe verhoudt zich de zorg voor onszelf tot de zorg voor de ander? Volgens de Frans-joodse filosoof Emmanuel Levinas schuilt er in de opdracht tot goedheid en naastenliefde een bevrijdende kracht. De nabijheid bij de ander kan ons helpen om onszelf los te laten. Er is een verband tussen naastenliefde en mystiek.

Renée van Riessen is filosoof en dichter. Zij doceerde godsdienstfilosofie aan de Protestantse Theologische Universiteit (Amsterdam/Groningen) en was tot 2020 bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Universiteit Leiden. Ze schreef onder andere over de ziel (De ziel opnieuw. Over innerlijkheid, inspiratie en onderwijs. Amsterdam 2013) en over het denken van Levinas (Van zichzelf bevrijd. Levinas over transcendentie en nabijheid, Amsterdam 2019). Twee van haar dichtbundels: De vrouw en de trommel (1987) en Krekels in de keuken (2008).

‘De vrouw en de trommel’, een gedicht uit 1984.

‘Er is in haar een vrouw die valt,

één die om donkere wakken schaatst (…)

Er is in haar een vrouw die valt,

die niet met anderen eten kan,

één die haar hart niet bergen kan,

haar eigen dromen niet verstaat.

Er is in haar een vrouw die valt

en op een grote trommel slaat.

Ze voelt het donker op haar huid,

ze weet de angst daar ingegrift,

ze drijft die luid en dreigend uit.

Van Riessen in een interview in Trouw door Stevo Akkerman:

“Ik denk dat dichten ook een vorm van trommelen is. Het is in elk geval iets anders dan weglopen bij de angst, er niet dieper op durven ingaan, want dan wordt de angst alleen maar groter. Het is goed om te proberen je angsten te leren kennen.”

“(…) mij spreekt dat beeld [van het leven als bucketlist] niet zo aan, omdat het niet mijn idee van leven is. Het leven reikt je ook dingen aan die je zelf nooit op jouw lijst zou zetten. De bucketlist gaat ervan uit dat ik het in de hand heb, ik vind dat een beetje beperkt, want dan kom ik alleen mijn eigen fantasieën, voorstellingen en gedachten tegen. Dat is een onwerkelijk beeld van het leven, alsof er niets is dat ons overkomt. En ik vind het wel prettig als mij dingen overkomen.”

“Wat versta je onder zin? Is dat wat nuttig is? Dat je kinderen hebt gekregen? Een goede baan hebt? Dan zou het leven zinloos zijn zonder nut, kinderen of werk. Ik zou zeggen: je moet het niet buiten het bestaan zoeken, maar beseffen dat het bestaan zelf erom vraagt genoten te worden. Om er gelukkig mee te zijn.”

“Ik denk eerder dat er al zin ís, en dat die door mij opgezocht moet worden. Als ik daar niet in slaag, als ik mijn levensvreugde om wat voor reden dan ook kwijt ben, dan gaat het erom die weer op te zoeken. Maar de bron daarvan ligt buiten mij. Er is zin, en het is mijn opgave om daar meer oog voor te krijgen.”

Uit: Van zichzelf bevrijd

Sterven betekent het einde van de unieke

onherhaalbaarheid die we zelf belichamen: een

identiteit die er nooit meer op deze manier zal zijn.

9 mei 2022 ontving Mariken Heitman de Libris Literatuurprijs voor haar roman Wormmaan. In 2019 was zij te gast in ons Filosofisch Café: in gesprek met Onno Zijlstra over haar debuutroman De Wateraap”

We feliciteren haar van Harte!

Sybe Schaap is politiek filosoof. Van 2007-2019 was hij lid van de Eerste Kamer voor de VVD. Zijn recente boeken (waaronder De populistische verleiding. De keerzijde van de identiteitsillusie) zijn onder meer in het Oekraïens en Russisch vertaald. Vanaf 10 maart ligt zijn 'Als alle vertrouwen wegvalt. Over de waardering van het burgerschap' in de boekhandel. Het zal ook in het Filosofisch Café te verkrijgen zijn, gesigneerd als u wilt.

Onderwerp:

ALS ALLE VERTROUWEN WEGVALT. OVER DE WAARDERING VAN HET BURGERSCHAP

Is onze burgerlijke rechtsstaat nog een gezagsvolle rechtsorde? Of verandert deze in een machtsorde? Gedurende de opbouw van de democratische rechtsstaat met zijn grondrechten was het burgerschap een drijvende en emanciperende kracht. Het gaf eenieder rechten en vrijheden, maar bracht ook plichten en verantwoordelijkheden met zich mee. Al geruime tijd is het burgerschap echter aan slijtage onderhevig. De betrokkenheid van de burger bij de representatieve democratie neemt af, het gezag van de rechtsstaat loopt terug, instituties raken in ontbinding en wantrouwen grijpt om zich heen.